Thursday, July 1, 2010

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा (पोवाडा) – शाहीर कुंतीनाथ करके

मिळवणी

महाराष्ट्र कुलस्वामिनी । शस्त्र धारिणी ।

दैत्य मर्दिनी । भवानी माय वंदितो आज ।

जन्मले छत्रपती शिवराज । स्थापिले शक्तिशाली साम्राज्य ॥जी जी॥

उत्तुंग दुर्ग शिवनेरी । वंद्य भूवरी । सह्याद्रि गिरी ।

काळ्या खडकांतुन अवतरला । पराक्रमी पुत्र जिजाईला ।

भवानीचे तेज शिवाजीला ॥जी जी॥

दांगटी

ज्यावेळीं सार्‍या देशांत । घ्या दिवसा पाप रस्त्यांत ।

लुटमार अब्रु घेतात । कुणी खाल्ल्या लाथा पेकटात ।

मोंगलानी गिळला भारत । नरसिंह पडले पिंजर्‍यात ।

त्याकाली न्हवता कुणी वाली महाराष्ट्रांत ॥जी जी॥

चाल -- जी जी ची

नवस मागते हात जोडुनी जिजा राजमाता ।

पराक्रमी रणधीर पुत्र दे धर्मवीर दाता ॥जी जी॥

हांक ऐकुनी प्रसन्न झाली शिवनेरीं माता ।

जगन्मंगले बाळ जन्मले प्रतिपालक जगता ॥जी जी॥

तेजःपुंज रविबिंब प्रभातीं चढे उंच गगनीं ।

जसा चंद्रमा कलेकलेनी तसा शिवा सदनीं ॥जी जी॥

धावती-जी जी ची

घेऊन मांडीवर माता बाल शिवबाला ॥जी जी॥

सांगते कथा वीरांच्या वीर पुत्राला ॥जी जी॥

रामाने कशास्तव चिरले दुष्ट दैत्याला ॥जी जी॥

अर्जुन संगरीं लढे पाप नाशाला ॥जी जी॥

ऐकतां कथा वीरांच्या स्फूर्ति शिवबाला ॥जी जी॥

बाळकडू दिले मातेने राष्ट्रपुरुषाला ॥जी जी॥

मिळवणी

दादोजी कोंडदेवाने । मोठया प्रेमाने । जिवाभावाने ।

मर्दानी धडे दिले शिवबास । रणांगणीं विजयी लढा देण्यास ।

लाठी दांडपट्टा भाला धरण्यास ॥जी जी॥

भरदार छातीचा वीर । शिवाजी शूर । मोठा झुंजार ।

युद्धशास्त्रात झाला निष्णात । अश्वारुढ घोडदौड करण्यात ।

गर्जु लागला दर्‍याखोर्‍यात ॥जी जी ॥

कटाव

सह्याद्रीच्या खांद्यावरती । हिंदु लागला शिवा भूपती ।

झडू लागलय नव्या नौबती । तरणे ताठे मर्द खेळती ।

कुस्त्या लाठया पट्टे फिरती । जोर बैठका दंड मारती ।

पराक्रमाची नवी निर्मिती । शक्ति शौर्य सामर्थ्य जागृति ॥हो॥

दांगटी

पुरुषार्थ केला जागृत । मर्दांच्या मर्द रक्तांत ।

पोलादी दंडा पिंडात । आली स्फूर्ति भगव्या झेंडयात ।

चढविले स्फुरण मावळयात । जे वाढले दगडा धोंडयात ।

जे राहिले कणी कोंडयांत । शिवबानं केला जागृत ।

रांगडा गडी रं तगडा महाराष्ट्रांत ॥जी जी॥

चाल : जी जी ची

सह्याद्रीच्या कडयाकडयातुन स्फूर्ती खळखळते ।

स्वातंत्र्याच्या संग्रामाची दुंदुभी झडते ॥जी जी॥

बोली हरहर महादेव ही गगनाला भिडते ।

त्याग भक्तिचे निशाण भगवे वरती फडफडते ॥जी जी॥

राष्ट्रशक्तीची शिवशक्तीशी युति इथे झाली ।

राष्ट्ररक्षणा धर्मभावना जरी पटक्याखाली ॥जी जी॥

मिळवणी

शत्रुला केले हैराण । क्षात्र तेजानं ।

पेटवी रण । किल्ले कपारीला चढवी हल्ला ।

शोभे पुरुषार्थ पौरुषाला । स्वराज्याची शपथ सह्याद्रीला ॥जी जी॥

तोरण्याला बांधलं तोरण । स्वाभिमानानं ।

शिंग फुंकुन । हिंदवी स्वराज्याला सुरुवात ।

भिजल्या रक्तानं संगिनी ज्यांत । सलामिच्या तोफा उडविल्या सात ॥जी जी॥

चाल : जी जी ची

मस्तवाल मग्रूर मोंगल सरदार ।

शिवशक्तीच्या कथा ऐकतां खचली कंबर ॥जी जी॥

शिवतेजाने महाराष्ट्राचा निरसे अंधार ।

रवितेजाच्या पुढे काजवे किडे थंडगार ॥जी जी॥

चाल : धांवती

कोंकणचा घाट उतरुन । कल्याणचा खजिना आला ॥जी जी॥

आबाजी सोनदेवानं । पकडिला अहमद मुल्ला ॥जी जी॥

सांपडली मुल्लांची सून । तारुण्य रुप नवतीला ॥जी जी॥

आणि आले आबा परतून । दरबारी हजर करण्याला ॥जी जी॥

मिळवणी

आबाजी बोलले शिवबाला । रत्‍नाची माला ।

आपल्या भेटीला । आणली सुंदरी आपल्यासाठीं ।

भडकले शिवा अग्निदृष्टी । शिवकळा भरली आबा कष्टी ॥जी जी॥

आम्ही असतो अधिक सुंदर । आमची आई ।

असती अशी तर । धन्य जन्मुनी हिच्या पोटीं ।

शील रत्‍नाचे शब्द ओठीं । स्वर्गातुन झाली पुष्पवृष्टी ॥जी जी॥

चाल : धावती जी जी ची

मानाने पाठवून दिले विजापुरीं तिला ।

उजळले शीलाचे तेज राजपुरुषाला ॥जी जी॥

मानुनी परस्त्री माता मान राखिला ।

लक्षांत ठेवा बंधुनो अशा घटनेला ॥जी जी॥

या इथें शिवाजी दिसे वंद्य सर्वाला॥जी जी॥

दांगटी

सरदार विजापुरवाला । घेऊन मोठया सैन्याला ।

आला प्रतापगडच्या पायथ्याला । शिवबानं वर्दी दिली त्याला ।

एकटेच यावे भेटीला । भेटीला खान चालला ।

मारुन मिठी राजाला । कांखेत दाबू लागला ।

वाघनखे लावून पोटाला । शिवबाने मोठया धैर्याने चिरलं खानाला ॥जी जी॥

मिळवणी

पुढे आला सिद्दी जोहार । पन्हाळ्यावर ।

कैद करणार । काक हंसाशीं शर्थ धरणार ।

भास्करापुढे दिवा जळणार । तसा शिवबाशीं झुंज देणार ॥जी जी॥

औरंग्याचा शाहिस्तेखान । दिल्ली सोडून ।

आला गर्वानं । सिंहाचा छावा कैद करण्यास ।

गाठलं शिवबानं रात्रीला त्यास । बोटं कापून पळविला खास॥जी जी॥

शिवा गेला दिल्ली दरबारीं । शहा सामोरी ।

हातावर तुरी । ठेवुनी आला महाराष्ट्रांत ।

आग्र्याहुन सुटका झाली प्रख्यात । दख्खनची अब्रू राखिली ज्यांत ॥जी जी॥

असा मर्द वीर अग्रणी । झुंजला रणीं ।

प्राण ओतुनी । भवानीची तळपे नंगी तलवार ।

प्याली दुष्टांच्या रक्ताची धार । गर्जला भवानीचा जयकार ॥जी जी॥

चाल-जी जी ची

जयजय रघुवीर शब्द मिळाले स्फूर्तिचे बोल ।

मेळवावा मर्द मराठा अर्थ ज्यांत खोल ॥जी जी॥

सोनेनाणें आम्हां मृत्तिका बोले तुकाराम ।

संतकृपा ही श्री शिवबावर होती निष्काम ॥जी जी॥

मिळवणी

शिवाजीने मंत्री मंडळ । नेमले तात्काळ ।

राज्य निर्मळ । न्याय नीतीने राज्य हाकणार ।

लोकशाहीने चाले दरबार । शिवाजी छत्रपति सरकार ॥जी जी॥

ही वाहिली शाहिरी कला । राष्ट्रपुरुषाला ।

शिवाजीराजाला । ध्यानीं मनीं स्वप्नीं स्मृति चित्तात ।

कुंतीनाथ करके शाहिर गातात । कोल्हापुरी कला महाराष्ट्रांत ॥जी जी॥

स्वराज्याचे तोरण (पोवाडा) – शाहीर पिराजी सरनाईक

आई जिजाई वंदन माझे तुझिया चरणाला ।

तुझ्याच पोटी वीर शिवाजी आला जन्माला ॥

होम देहाचा ज्याने केला स्वदेश कार्याला ।

असो शाहिरी मुजरा माझा श्रीशिवरायाला ॥

गद्य

(युगायुगात भूतलावरील वाढत्या अत्याचाराला आळा घालण्यासाठी परमेश्वराला अवतार घ्यावा लागतो;

त्याप्रमाणे शिवाजी हा अवतारी महापुरुष होता.)

छत्रपति शिवाजी वीर । पराक्रमी धीर ।

खरा झुंझार । हिंदी स्वराज्य स्थापाया खास ।

स्वराज्याच बांधल तोरण तोरण्यास ।

ऐका हा स्फूर्तिदायक इतिहास ॥

विजापूरचे यवन माजले । वर्चस्व आपले ।

गाजवू लागले । न्याय नाही अन्यायाचा बाजार ।

साधुसंतांची विटंबना फार । वैतागुन गेली जनता अनिवार ॥

चाल : बाणा मर्दानी

शिवरायाचे वडील शहाजी राजे समयाला । विजापूरी होते नोकरीला ॥

त्यांनी नेले विजापूरी या बाल शिवाजीला । बादशाही दरबार पहाण्याला हो ॥

चाल : कटाव

विजापुरी बाल शिवाजीला । भलभलता प्रकार दिसला ।

कोण मानीत नाही कोणाला । माणुसकी नाही माणसाला ॥

हे कळता सर्व शिवबाला । येऊन परत पुण्याला ।

हिंदवीराज्य स्थापण्याचा निश्चय केला । आई जिजाईने दिला आशिर्वाद शिवबाला ॥

विजापूरच्या यवनी सत्तेला शह देण्याला । त्यांच्या ताब्यातील घेऊन तोरणा किल्ला ॥

स्वराज्याच तोरणा बांधण्याचा मनसुबा केला ॥

मिळवणी

कानद खोर्‍यात तोरणा किल्ला । दरवाजे पाहा ।

दोहो बाजूला । एक पुण्याच्या उत्तरेला ।

बिनीदरवाजा म्हणती याला । कोकण दरवाजा पश्चिमेला ॥

सह्याद्रीच्या कडे पठारात । दर्‍याखोर्‍यांत ।

वाडया वस्त्यात । स्वराज्याच महत्व पटवून सर्वांस ।

शेकडो मावळे बाल शिवबास । येऊन मिळाले साह्य करण्यास ॥

चाल : जी जी जी

त्यांत बाजी तानाजी फिरंगोजी नरसाळा ।

एकाहुन एक मावळा घेऊन शपथेला ।

शिवाजीच्या हुकमती खाली उभा राहिला ॥

गद्य

(यावेळी उत्तरेकडे बलाढय मोगलशाही, दक्षिणेकडे विजापूरची आदिलशाही, पूर्वेकडे अहमदनगरची निजामशाही, पश्चिमेकडे पोर्तुगीज व सिद्धी इतक्याशी मुकाबला करुन स्वराज्य स्थापणं सोपं नव्हतं पण ती जिद्द आणि महत्वाकांक्षा शिवबाच्या रोमरोमांत भरली होती म्हणूनच---)

कटाव

वंदन करुन भवानीला । जिंकाया तोरणा किल्ला ।

शेदोनशे मावळे संगतीला । शिवराय घेऊन चालला ।

अंधार्‍या रात्री किल्ल्याचा तळ गाठला । किल्ल्यावर चढून जाण्याला ।

मारुनीया मेखा बुरजाला । पागोटे बांधिले त्याला ।

हा हा म्हणता मावळा चढून वरती गेला । गर्जना केली हरहर महादेव बोला ॥

गद्य

(अचानक आलेल्या हल्ल्यापुढे तोरणा किल्ल्यावरील किल्लेदार गोंधळून दोन्ही हात वर करुन उभा राहिला. तोच शिवाजीने किल्लेदाराला घेराव घालताच-----)

कटाव

किल्लेदार शरण आला । बिनशर्त तोरणा किल्ला ।

शिवबाच्या स्वाधीन केला । यावेळी पंधरावे वर्ष होते शिवबाला ॥

चाल : कोल्हापूरचा शाहीर

तोरणा किल्ल्यावरती पहिला बिनी दरवाज्याला ।

महाराष्ट्राचा विजयी भगवा झेंडा फडकला ॥

मिळवणी

स्वराज्याच बांधलं तोरण । तोरणा जिंकून ।

शिवाजी राजानं । सारा सह्याद्री गर्जत उठला ।

जय शिवाजी राजा आपला । शाहीर पिराजीचा मुजरा त्याला ॥

बालशिवाजीचा पोवाडा- शाहीर लहरी हैदर

चौक

ज्याची कीर्ति सार्‍या जगतांत । मृत्यु लोकांत दख्खन देशांत ।

महाशूर शिवाजी अवतरला । हिंदुधर्माच्या रक्षणाला ॥जी॥

असुरांनिं सारा मुलुख पिडिला । मानिना कोणी देवाजीला

ऋषींचा होम बंद पडला । न्याय नाही जगामंदि उरला ।

माय वळखिना लेंकराला । लागली चिंता महादेवाला ।

इचार केला बसुनि कैलासाला । दैत्यांचा मोड करायाला ।

अवतार शिवाजीला झाला । गा व्हय म्हन दादा, दादा रजी र दा जी०॥१॥

चौक २

गोरगरिबांचा कैवारी । राजा अवतारी ।

असा श्रीहरी । देशाचा पालनवाला ।

धांवुन येणारा संकटाला । जशि काय माय लेकराला ।

तसा तो शिवबा धनि आपुला । वाघ दख्खनचा जागा जाला ।

करावं साह्य त्येला । वैर्‍यांच्या भुलून संपत्तीला ।

लाळ भलत्याचिच घोटायला । लाज कशी नाहीं मुरदाडाला ।

पेटवा आपुल्या जिनगानीला । गा व्हय म्हन दादा ॥२॥

चौक ३

शिवबाची खरी बहाद्दरी । कोकण हेटकरी, घेऊनि बरोबरी ।

दिली त्यांना घोडीं बसायाला । शिलेदार करुनि बरोबरिला ।

झेंडा मराठयांचा फडकविला । राज्याचा पाया तोचि पहिला ।

घ्यावा म्हणू चाकणचा किल्ला । नरसाळा फिरंगोजी तिथला ।

गडकरी शूर लढनेवाला । शिवबानं जागविलं त्येला ।

वळविला तसल्या बहाद्दराला । पेटवा तुमच्या जिनगानीला ।

गा व्हय म्हन० ॥३॥

चौक ४

म्हणे शूर मर्द फिरंगोजी । मराठी गाजी, अकलेची भाजी,

तुझ्या कशि झाली ? सांग मजला । दास वैर्‍याचा कसा बनला ?

जात गोत धरम बुडवायाला । गेल्या तरि कुठं तुमच्या अकला ?

इसरला कुठं इरसरीला । द्या कि आया बहिणी दुस्मानाला ।

लाज नाहीं मिशा बाळगायला । शूरपणा कुठं तुमचा गेला ?

हिजडयावानि काय जलम असला । थूं तुमच्या जिनगानीला ।

गा व्हय म्हन दाद, दादा, र जी० ॥४॥

चौक ५

ज्याला नाहीं जातीची चाड, मुलूख तो द्वाड, कुत्रा खादाड ।

दुष्टाच्या जिनगानीला भूलला । कुळी नरकांमंदि घालायाला ।

कशापायीं घ्यावा जलम असला । सांगावं काय निलाजर्‍याला ।

धरम किर खास तुमचा बुडाला । लांचावलास कुत्र्या तुकडयाला ।

धरति किर तुमच्या बायकांला । ओढून नेतात रंगमहालाला ।

त्यांचा हंबरडा ऐकायला । कसा येईल रानदांडग्याला ।

थूं तुमच्या जिनगानीला ॥ गा व्हय म्हन० ॥५॥

चौक ६

शिवबाच्या पायिं लागुनी, फिरंगोजी म्हणी, आपुल्यावानी ।

आमाला गुरु नाहीं मिळाला । कुणाला ठावं धरम कसला ।

वाघाचा बच्चा असुनि त्येला । मेंढरामंदीच वाढविला ।

म्हणून जातीचा विसर पडला । झालो चाकर बघा आपुला ।

फिरुन गड सारा त्येनं दावला ।"म्हणा हो अपुला आतां किल्ला" ।

बोलून गड दिला शिवाजीला । फिरंगोजी चढला लौकिकाला

भाऊपणा शिवाजीसी केला । गा व्हय म्हन० ॥६॥